2.2 Telif hakkının küresel yönleri
Telif hakkı yasaları ülkeden ülkeye değişir, ancak telif hakkı yasalarını standartlaştırma çabası kapsamında, telif hakkıyla ilgili uluslararası anlaşmalar, dünya çapında telif hakkı için minimum standartları belirler.
Öğrenme çıktıları
Bu üniteyi tamamladığınızda:
Ülkenizin telif hakkı yasalarının diğer ülkelerinkinden nasıl farklı olabileceğini öğrenecek,
Dünya çapında yasaları uyumlu hale getirmek için büyük uluslararası anlaşmaları ve çabaları tanımlayabileceksiniz.
Neden önemli?
Telif hakkı yasaları ülkeden ülkeye farklılık gösterse de İnternet, telif hakkıyla korunan eserlerin küresel dağıtımını ve paylaşımını tek bir düğmeyle mümkün kılmıştır. Çalışmalarınızı internette paylaşmak ve ülkeniz dışında başkaları tarafından yayınlanan çalışmaları kullanmak sizin için ne anlama geliyor? Hindistan'dan birinin Kenya'ya yaptığı seyahatler sırasında çektiği ve ardından YouTube'a yüklediği bir video için hangi yasa geçerlidir? Bu video Kanada'daki biri tarafından izlendiğinde veya indirildiğinde ne olur?
Telif hakkı yasası, dünyadaki her ülke tarafından yerel ölçekte uygulanmaktadır. Karmaşıklığı en aza indirmek amacıyla hükümetler, telif hakkı ile ilgili temel öğelerin dünya genelinde uyum içinde çalışabilmesi için uluslararası anlaşmalar imzaladılar. Bu anlaşmalar, yerel telif hakkı yasalarının uyması gereken temel uluslararası ilkeleri de beraberinde getirdi.
Sizin için neden önemli?
Herhangi bir şeyi çevrimiçi olarak yayınladığınızda veya yeniden kullandığınızda, sizin için hangi yasanın geçerli olduğunu hiç düşündünüz mü? Farklı kişilerin size ait olan bir eser ile yapabileceği çalışmaların bulundukları ülkeye göre farklı olması size mantıklı geliyor mu? Neden mantıklı geliyor ya da mantıksız geliyor?
Temel bilgiler - Küresel telif hakkı sistemine giriş bilgisi
Uluslararası yasalar
Her ülkenin kendi telif hakkı yasası vardır, ancak yıllar içinde çok taraflı ve ikili ticaret anlaşmaları yoluyla telif hakkı yasalarında küresel bir uyum oluşmuştur. Bu anlaşmalar, tüm taraf ülkeler için minimum standartları belirler. Birçok ülke gerekli olanın üzerinde koruma sağlayan yasalar çıkardığından yerel farklılıkların meydana gelmesi de kaçınılmaz olur.
Bu anlaşmalar Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (World Intellectual Property Organization - “WIPO” olarak bilinir) ve Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization - WTO olarak bilinir) gibi kurumların forumlarında ve belirli ülkeler arasındaki serbest ticaret ile ilgili platformlarda müzakere edilir. Uluslararası yasa ve anlaşmaların altında iki temel ilke yatar:
Ülkesellik, bir hükümetin sınırlarının dışında yer alan faaliyetleri yönetme yetkisinin olmadığı ilkesidir. Telif hakkı doğası gereği ülkeseldir; bu, telif hakkı yasasının ulusal yasalar aracılığıyla yürürlüğe girdiği ve uygulandığı anlamına gelir. Bu yasalar, telif hakkı sahiplerini destekleyen, kayda izin veren ve yorumlayıcı rehberlik sağlayan ulusal telif hakkı ofisleri tarafından desteklenmektedir.
Ulusal yaklaşım, ayrımcılık yapmama kuralıdır. Bu kurala göre, bir ülke yabancı yazarlara kendi vatandaşlarına sağladığı hakları sağlamalıdır.
Kayda değer en önemli uluslararası anlaşmalardan biri 1886’da imzalanan Bern Sözleşmesi: Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunması’dır. Bern Sözleşmesi o zamandan beri çeşitli vesilelerle gözden geçirilmiş ve değiştirilmiştir. WIPO anlaşmanın, revizyonlarının ve değişikliklerinin yöneticisidir, giriş ve onay belgelerinin arşivi görevi de görmektedir. Günümüz (2 Haziran 2020 itibariyle) 179 ülke Bern Sözleşmesi’ne üyedir. Bu sözleşme değiştirildiği ve revize edildiği haliyle tüm üye ülkelerin kabul ettiği çeşitli temel ilkeler içermektedir. Bu ilkelerden biri, yukarıda açıklandığı gibi ulusal muameledir. Yani tüm ülkeler, diğer ülkenin imza sahibi olduğunu varsayarak, kendi sınırları içinde oluşturulan eserlere sağladıkları korumanın aynısını yabancı eserlere de vermelidir. Aşağıda 2019 itibariyle Bern Sözleşmesi’ni imzalayanları (mavi renkte) gösteren bir harita bulunmaktadır.
Bern Sözleşmesi: Edebiyat ve Sanat Eserlerinin Korunması’nı imzalayan ülkeler, Ekim 2009. Haritayı oluşturan Goszei, Wikimedia Commons. CC BY-SA 3.0
Buna ek olarak, Bern Sözleşmesi, konuya bağlı olarak bazı istisnalar olsa da, yaratıcı eserler için telif hakkı koruması süresi için minimum standartlar – varsayılan kurallar – belirler. Bern Sözleşmesi’nin telif hakkı koruması standartları, yazarın minimum yaşam süresini artı 50 yıl olarak belirler. Bern Sözleşmesi yalnızca minimum değerler belirlediğinden, bazı ülkeler bireysel içerik oluşturucular için "yazarın ömrü artı 70 yıl" ve "yazarın ömrü artı 100 yıl" gibi daha uzun telif hakkı süreleri belirlemiştir. Telif hakkı terimiyle ilgili Wikipedia makalesini inceleyin ve ülkeye göre telif hakkı süresinin listelendiği sayfayı görüntüleyin. Aşağıdaki harita, 2020 itibariyle dünya çapında telif hakkı süresinin durumunu göstermektedir.
Bern Sözleşmesi, yasal formalitelerin yabancı eserler için telif hakkı koruması konusunda bir koşul olarak kullanılmasına izin vermez. Örneğin bir ülke, telif hakkını elde etmeniz için kayıt olup, ödeme yapmanızı talep edemez. Çoğu ülke bu tür formalitelerin, telif hakkı korumasının bir koşulu olarak kullanımını ortadan kaldırmış olsa da, Bern Sözleşmesi’nin eserin yaratıldığı ülkeyi bu tür bir uygulamayı yapmaktan alıkoyamayacağını göz önünde bulundurmak gerekir.
Bern Sözleşmesine ek olarak dünya genelinde telif haklarını uyumlu hale getiren başka uluslararası antlaşmalar da bulunmaktadır.[1]
Telifli bir eseri kullanırsam hangi yasaya tabi olurum?
Genel olarak, ülkesellik kuralı geçerlidir: ulusal yasaların etkisi, ülke içinde gerçekleşen aktiviteler ile sınırlıdır. Bu aynı zamanda, bir eserin kullanımının, kullanıldığı ülkenin kanunu çerçevesinde olacağı anlamına gelir. Belirli bir ülkede kitap dağıtıyorsanız, genellikle kitabı dağıttığınız ülkenin yasaları geçerlidir.
Ek bir örnek olarak: Almanya'ya seyahat eden ve PowerPoint sunumunuzda telif hakkıyla korunan bir çalışma kullanan bir Sri Lanka vatandaşıysanız, kullanımınız için normal olarak Alman telif hakkı yasası geçerlidir.
Ülkesellik kuralı, kamu malı kuralları için de geçerlidir. Bir eser bir ülkede kamu malı olabilirken başka bir ülkede olmayabilir. Örneğin, 1925 ile 1977 arasında telif hakkı bildirimi olmadan ABD'de yayınlanan tüm eserler ABD'de kamu malıdır, yani yazarın ne zaman öldüğüne bağlı olarak dünyanın başka herhangi bir yerinde telif hakkına sahip olmaları muhtemeldir.
Yukarıdaki haritada gösterildiği gibi, farklı ülkeler farklı koruma koşulları uygulamaktadır. Ülkenizde yabancı eser kullanımı için hangi şartların geçerli olduğunu öğrenmenin en kolay yolu, çalışmayı kullanmak istediğiniz ülkenin “kısa dönem kuralı (rule of shorter term)”nı uygulayıp uygulamadığını kontrol etmektir. Bu kural, ulusal muamelenin bir istisnasıdır. Kural uyarınca, koruma talep edilen ülke daha uzun bir telif hakkı süresine izin verse bile, belirli bir eser için geçerli olan süre, eserin özgün ülkesinde aldığı süreyi geçmemelidir.[2]
İnternette paylaşım yapıldığında hangi yasa geçerlidir?
Peki eser internette paylaşılırken ne oluyor? “Ülkesellik” nasıl uygulanır? Ülkemde kamu malı olan ancak başka bir yerde kamu malı olmayabilecek bir çalışmayı güvenle paylaşabilir miyim?
Telif hakkı ve kamu malı tespiti ilgili kanunlar kapsamında yapılır. Tek bir yargı alanında (ör: tek bir ülkede) çalışıyorsanız, bu nispeten kolaydır. Genel ifade ile, telifli veya kamu malı eserlerin kullanıcıları, telif hakkı tespitini yaptıkları ülkenin yasalarına uymalıdır. Bu nedenle, Meksika'daki bir kurumda çalışıyorsanız, telif hakkı tespitlerinizi yapmak için Meksika yasalarına uymalısınız. Peki, uluslararası bir proje üzerinde çalışırken ne olur?
Uluslararası işbirliklerinde hangi yasanın geçerli olduğunu belirlemek karmaşık olabilir. Creative Commons lisanslarının faydalarından biri, eserlerin her yerde nasıl kullanılabileceğine dair basit talimatlar vermeleridir. Ve CC lisansları ve araçları birçok dile tercüme edildiğinden, eserin kullanıcısının bu koşulları kendi dilinde kolayca anlayabileceği anlamına gelir. CC lisanslarının koşulları da her yerde uygulanabilir.
Son notlar
Küresel telif hakkı anlaşmaları olmasına rağmen, tek bir “uluslararası telif hakkı yasası” yoktur. Farklı ülkelerde, telif hakkıyla nelerin korunduğu, telif hakkının ne kadar sürdüğü ve neleri kısıtladığı ve ihlal edildiğinde hangi cezaların uygulanacağı konusunda farklı standartlar vardır.
Dipnotlar
[1] Uluslararası anlaşmalar arasında Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization) üyelerinin 1994’te imzaladığı Fikri Mülkiyet Haklarının Ticaretle İlgili Yönleri Hakkında Anlaşma (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights – TRIPS) ve Dünya Fikri Mülkiyet Örgütü (World Intellectual Property Organization - WIPO) üyelerinin 1996’da imzaladığı WIPO Telif Hakkı Antlaşması (WIPO Copyright Treaty - WCT) bulunmaktadır. Bu anlaşmalar benzer konuları ve Bern Antlaşmasının kapsamadığı yeni fikri mülkiyet konularını kapsamaktadır.
[2] Ancak, tescil edilmemesi nedeniyle ABD'de kamu malı olan eserler için daha kısa süre kuralı diğer ülkelerde geçerli olmayabilir. Eserler, ABD'den farklı diğer yargı alanlarında telif hakkı kapsamında değerlendirilme eğilimindedir.
Last updated
Was this helpful?