2.4 Telif hakkı istisnaları ve sınırlamaları

Telif kanununun içerdiği sınırlamalar ve istisnalar, kamu yararına olan hakların telif kapsamında gereksiz yere kısıtlanmasını önlemek tasarlanmıştır.

Önemli soru

Telifli bir eseri kullanmanızı engelleyen sınırlamalar olmasaydı dünya nasıl bir yer olurdu?

Bir arkadaşınızla bazı önemsiz şeyler hakkında bir anlaşmazlığı çözmek için dizüstü bilgisayarınızda veya akıllı telefonunuzda Google'ın arama motorunu kullandığınızı hayal edin. Arama sorgunuzu yazıyorsunuz ve Google arama motoru hiçbir sonuç döndürmüyor. Daha sonra, bir mahkemenin Google'ın web'deki her bir sayfanın her bir yazarıyla ayrı ayrı telif hakkı sözleşmeleri imzalamadığı için tüm web dizinini silmesini gerektirdiğini öğrendiniz. Mahkeme, bir web sayfasını indeksleyerek ve arama sonuçlarında içeriğin bir parçasını göstererek, Google'ın yüz milyonlarca kişinin telif haklarını ihlal ettiğini ve artık bu arama sonuçlarını gösteremeyeceğini açıkladı.

Neyse ki, ABD telif hakkı yasası kapsamındaki adil kullanım doktrini de dahil olmak üzere, dünyanın birçok yerinde telif hakkı yasalarında yerleşik olan istisnalar ve sınırlamalar, bu varsayımsal durumun birçok ülkede gerçeğe dönüşmesini pek olası kılmaz. Bu, telif hakkının yerleşik sınırlamalara ve istisnalara sahip olmasının neden bu kadar önemli olduğunun birçok örneğinden biridir.

Öğrenim çıktıları

Bu bölümü tamamladığınızda:

• Telif hakkının hangi sınırlamalara ve istisnalara tabi olduğunu ve bunların amacını açıklayabilecek,

• Telif hakkının tabi olduğu birkaç ortak sınırlamayı ve istisnayı adlandırabileceksiniz.

Sizin için neden önemli?

Hiç yaratıcı bir çalışmanın bir kopyasını oluşturdunuz mu? Çalıştığınız ve yazdığınız bir araştırma makalesine atıfları uygun şekilde eklediniz mi? Telif hakkını ihlal etmeden kullanamadığınız bir çalışma düşünebiliyor musunuz... veya belki de bir istisna veya telif hakkı sınırlamasının size fayda sağladığı bir yöntem var mı?

Temel bilgiler

Telif hakkı mutlak değildir. Telifli eserleri bazı şekillerde kullanmak için izin alınmasına gerek yoktur. Bu tür kullanımlar, telif hakkı sahiplerine normalde verilen münhasır hakların tabi olduğu sınırlamalardır ve telif hakkı “istisnaları ve sınırlamaları” adı verilmektedir.

Telif hakkıyla ilgili istisnalar ve sınırlamalar, telif hakkı tasarımının son derece önemli bir parçasıdır. Başkasının telif hakkıyla korunan çalışmasını kullanımınız telif hakkı istisnası veya sınırlaması kapsamına giriyorsa, telif hakkını ihlal etmiyorsunuz demektir.

Yasa koyucular telif hakkı korumaları oluşturduğunda, telif hakkının yaratıcı çalışmaların tüm kullanımlarını kısıtlamasına izin vermenin oldukça sorunlu olabileceğini fark ettiler. Örneğin, bilim adamları veya eleştirmenler, onlardan alıntı yapmadan nasıl oyunlar, kitaplar, filmler veya diğer sanat eserleri hakkında yazabilir? (Son derece zor olurdu.) Ve telif hakkı sahipleri, incelemeleri olumsuz olabilecek kişilere lisans veya başka izinler vermeye meyilli olur mu? (Muhtemelen değil.)

Bu ve bir dizi başka nedenden dolayı, dünyanın birçok yerinde eleştiri, taklit (parodi), görme engelliler için erişim ve daha fazlası dahil olmak üzere belirli kullanımlar açıkça telif haklarından çıkarılmıştır.

Bern Sözleşmesi, telif hakkı muafiyetlerini uygulayan ulusal mevzuata ilişkin parametreleri belirledi. Bu, "üç adımlı" test olarak bilinir ve başka birçok anlaşmada bir şekilde benimsenmiştir.

Bazı özel durumlarda bu tür eserlerin çoğaltılmasına izin verilmesi, bu tür bir çoğaltmanın eserin normal kullanımıyla çelişmemesi ve eser sahibinin meşru menfaatlerine makul olmayan bir şekilde zarar vermemesi koşuluyla, Birlik ülkelerindeki mevzuata tabi olacaktır… Madde 9(2)

Üç adımlı testin kapsamı ve uygulanması hakkında ek bilgi için bakınız: Electronic Frontier Foundation’ın yayınladığı kısa açıklama.

Her ülkenin kendi telif hakkı sistemi içinde istisnaları ve sınırlamaları vardır, ancak yaklaşımlar ülkeler arasında büyük farklılıklar gösterir.[1] İstisnaların ve sınırlamaların nasıl uyumlu hale getirileceği konusunda küresel tartışmalar vardır. Kenneth Crews, Ph.D. tarafından yapılan bu WIPO çalışması, dünyanın birçok ülkesindeki kütüphaneler için telif hakkı istisnalarını ve sınırlamalarını karşılaştırır ve sadece 32 ülkenin kütüphaneler için herhangi bir istisna veya sınırlama sağlamadığını ve çoğu ülkenin birden fazla istisna sağladığını tespit eder.

Genel olarak ifade etmek gerekirse, istisnaların ve sınırlamaların telif hakkı yasasında yer almasının iki yolu vardır. Birincisi, telif hakkından hariç tutulan belirli faaliyetleri listelemek. Örneğin, Japon telif hakkı yasası, telif hakkıyla korunan materyallerin sınıflarda yayınlanmasına izin veren belirli bir muafiyete sahiptir. Medeni hukuk ülkelerinde daha yaygın olarak bulunan bu yaklaşım, kamu tarafından hangi kullanımlara izin verildiği ve ihlal olarak kabul edilmediği konusunda netlik sağlama avantajına sahiptir. Bununla birlikte, özel olarak istisnalar listesinde yer almayan herhangi bir şeyin telif hakkıyla kısıtlanmış sayılabileceği için sınırlayıcı da olabilir.

Diğer yol, yukarıda açıklanan üç adımlı test kapsamında izin verilen kullanımları açıklayan esnek kurallar eklemektir. Bu durumda mahkemeler, telif hakkı sahiplerinden izin alınması gerekmeksizin yapılabilecek işleri belirleyebilir. Bu yöntemin dezavantajı, belirsizliğe yol açabilmesidir. Amerika Birleşik Devletleri’nde bu yöntem uygulanmaktadır, ek olarak ABD Telif Hakları Yasası bazı istisnaları belirtmektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nde dört adımlı test uygulanmaktadır, buna göre federal mahkemeler: (1) kullanımın amacını ve özelliğini, (2) telif haklı eserin türünü, (3) telif haklı eserden alınan bölümün büyüklüğünü, (4) kullanımın potansiyel pazar üzerindeki etkisini dikkate alarak karar vermektedir. ABD’de adil kullanım konusunda açılan davalar hakkında bilgi için buraya tıklayın. Adil kullanım, istisnalar ve sınırlamalar hakkında ek bilgi içeren yayınlar için bakınız ek kaynaklar.

Çoğu ülkede, telif hakkı sahiplerinin münhasır haklarına ilişkin başka bir sınırlama biçimi olan zorunlu lisans şemaları (compulsory licensing schemes) da vardır. Bu yasal sistemler, telif hakkıyla korunan içeriği (örneğin müzik) belirli yeniden kullanım türleri için izin almadan kullanıma sunar, ancak telif hakkı sahiplerine belirli (ve pazarlık konusu olmayan) ücretlerin ödenmesini gerektirir. Zorunlu lisans şemaları, eseri kullanılacak olan hak sahibine bir ücret ödediği sürece, herkesin telif hakkıyla korunan eserlerden belirli kullanımlar yapmasına izin verir.

Creative Commons bir organizasyon ve hareket olarak telif hakkına istisnaları ve sınırlamaları desteklemektedir. Creative Commons’ın vizyonu olan araştırmaya ve eğitime genel erişim ve kültüre tam katılım, sadece lisans yoluyla elde edilemez. CC, yaratıcıların haklarını ve kullanıcıların-kamunun haklarını uygun şekilde dengeleyen bir telif hakkı sistemini desteklemektedir.

Son notlar

Kamu malında olduğu gibi, telif hakkıyla ilgili istisnalar ve sınırlamalar da telif hakkı verilen münhasır haklar kadar önemlidir. Telif hakkıyla korunan çalışmaları kamu yararına belirli şekillerde kullanabilmek kamu için bir emniyet sübabıdır. Yaşadığınız yerde geçerli olan istisnalar ve sınırlamalar hakkında kendinizi eğitin, böylece bu önem taşıyan kullanıcı haklarından faydalanabilir ve savunabilirsiniz.

Dipnotlar

[1] Sınırlamalar ve istisnalar hakkında daha fazla bilgi için: http://www.wipo.int/copyright/en/limitations/ https://en.wikipedia.org/wiki/Limitations_and_exceptions_to_copyright.