2.3 Kamu malı
Kamu malı eserler, telif hakkına tabi olmayan çalışmalardan oluşmaktadır. Bu yeni yaratıcı çalışmaların ve bilginin inşa edilebileceği, halka açık materyallerden oluşan bir havuz oluşturur.
Bu bölümü tamamladığınızda:
- Kamu malının ne olduğunu açıklayabilecek,
- Kamu malının önemini başkalarına anlatabileceksiniz.
Melies color Voyage dans la lune, Georges Méliès, Kamu Malı.
Eserlerin telif hakkının zamanla sona ermesi neden önemlidir? Telif hakkıyla korunmayan ve serbestçe kullanılabilen eserler var mı?
Telif hakkı yasasının önemli bir özelliği, sağladığı korumanın sonsuza dek sürmemesidir. Telif hakkı belirlenen sürenin sonunda biter, eser kamu malı olur ve herkes tarafından kopyalanabilir, uyarlanabilir ve paylaşılabilir. Aynı şekilde, telif hakkı kapsamı dışında kalan belirli çalışma türleri de vardır.
Not: Kamu malına dönüşen eserlerin manevi hakları devam edebilir. Bakınız Bölüm 2.1.
Eski Mısır sanatını gerçek hayatta hiç gördünüz mü? Beethoven senfonisi dinlediniz mi? Bu eserler kamu malıdır. Hayatınız boyunca başka hangi kamu malı çalışmalarından keyif aldınız? Kamusal alanda bir çalışma kullanarak hiç yeni bir şey yarattınız mı?
Telif hakkının kapsamının büyüklüğüne rağmen telif hakkı ile korunmayan çok sayıda kamu malı eser bulunmaktadır ve bunların sayısı giderek artmaktadır. Bir eserin kamu malına dönüşmesi için dört yol bulunmaktadır:
(1) Telif hakkının sona ermesi. Telif hakkı koşulları her zamankinden daha uzun olmakla birlikte, sonsuz değildir. Çoğu ülkede, bir bireyin telif hakkı süresi, ölümünden 50 yıl sonra sona erer. Bazı ülkelerde bu süre daha uzundur ve yazarın ölümünden sonra 100 yıla kadar çıkabilmektedir. Dünya çapındaki telif hakkı şartlarına genel bir bakış için bölüm 2.2'deki haritayı inceleyin.
(2) Eserin telif hakkı kapsamına girmemesi. Telif hakkı, içerik oluşturucular tarafından oluşturulan çok miktarda içeriği kapsar, ancak belirli kategorilerdeki eserler telif hakkı kapsamı dışındadır. Örneğin, fikirler ve olgusal gerçekler telif hakkına tabi değildir. Bern Sözleşmesi, yasal, idari ve yasal nitelikteki resmi metinler gibi ek kategoriler tanımlayarak, üye ülkeleri bu metinleri telif hakkı korumasından muaf tutup tutmama konusunda karar vermeye bırakıyor. Çoğu ülke, örnek olarak, tüzükler için telif hakkını reddeder. Bazı ülkelerde, devlet çalışanları tarafından oluşturulan eserler telif hakkı korumasının dışında tutulur ve telif hakkı için uygun değildir.[1]
(3) Yazarın eserini telif hakkı süresi sona ermeden önce kamuya devretmesi. Pek çok ülkede yaratıcılar telif hakkı korumasından vazgeçebilir ve eserlerini kamuya devredebilir. Creative Commons’un CC0 (“CC Sıfır”) Kamu Malı Tahsisi, yazarların eserlerini mümkün olan en geniş kapsamda ve dünya genelinde kamu malına dönüştürmesi içindir. Bu form ve Creative Commons’ın diğer hukuki araçları hakkında ek bilgi, bu eğitimin izleyen bölümünde verilmektedir.
Creative Commons CC0 butonu. İndirmek için: https://creativecommons.org/about/download
(4) Telif hakkı sahibinin telif hakkı alma veya sürdürme formalitelerini yerine getirmemesi. Bugün çoğu ülkede, bir eser üzerinde telif hakkı koruması elde etmek veya yenilemek için resmi bir gereklilik yoktur. Ancak bu her zaman böyle değildi ve birçok eser yıllar içinde eser sahiplerinin formaliteleri yerine getirmemesinden dolayı kamu malı haline geldi.
Hemen hemen her şeyi yapabilirsiniz, ancak bu, çalışmanın kullanıldığı ülkedeki telif hakkı korumasının kapsamına ve süresine bağlıdır. Ülkeye bağlı olarak, örneğin, kamu malı olan bir eser, telif hakkı süresinin ötesinde devam eden manevi haklar kapsamında olabilir. Bir eserin bir ülkede kamu malı olmasına rağmen başka bir ülkede telif hakkı kapsamında olması da mümkündür. Bu, telif hakkının hala geçerli olduğu durumlarda eseri özgürce kullanamayacağınız anlamına gelir.
Kamu malı olan bir çalışma, (telif hakkı yasasından dolayı) diğer fikri mülkiyet kısıtlamalarına tabi olabilir. Örneğin, kamuya açık bir öykünün kapağında kitabın yayıncısıyla ilişkili ticari markaya sahip bir görsel yer alabilir. Ticari marka koruması, telif hakkı korumasından bağımsızdır ve eser, telif hakkıyla ilgili olarak kamu malı olsa bile var olmaya devam edebilir. Ayrıca, bir yaratıcı, bir kamu malı eseri yeni bir esere dönüştürmek için kullandığında, yaratıcı, yeni eserinin kendilerine özgün olan kısımlarının telif hakkına sahip olacaktır. Örnek olarak, bir kamu malı romana dayalı bir film uyarlamasının yaratıcısı, film üzerinde telif hakkı korumasına sahip olacaktır. Ancak filme temel olan romanın telifine sahip olmaz.
Telif hakkı sona ermiş milyonlarca eser bulunduğu için ve CC0 Kamu Malı Tahsisi ile düzenli olarak başka eserler eklendiği için kamu malı büyük bir içerik hazinesidir.
Kamu Malı çalışmaları barındıran bazı siteler: Project Gutenberg, Public Domain Review, Digital Public Library of America, Wikimedia Commons, Internet Archive, Library of Congress, Flickr, Europeana, Smithsonian, Auckland Museum ve Rijksmuseum.[2]
Bir çalışmanın kamuya açık olup olmadığını belirlemek her zaman kolay değildir (yardım edilebilecek birçok kaynak olmasına rağmen). Öğrendiğimiz gibi, telif hakkı koruması otomatiktir, bu nedenle “©” telif hakkı simgesinin olmaması, bir eserin kamu malı olduğu anlamına gelmez. Creative Commons, CC0 Kamu Malı Tahsisi’ne ek olarak, telif hakkı süresi dolan çalışmaları dünyanın her yerinde etiketleyebilen Public Domain Mark (Kamu Malı İşareti) adlı bir araca da sahiptir. Bu işaretin yasal bir etkisi olmasa da, ideal olarak yeniden kullanıcıların dünya çapında kamu malı olan eserleri tanıyabilmelerine yardımcı olur. 2016 itibariyle, CC'nin kamu malı araçları 90 milyondan fazla eserde kullanılmıştır.
Bir eserin kamu malı olduğu ile ilgili daha fazla kanıta ihtiyacınız olduğunda, kamu malı eserlerin yeniden kullanımı için Kamu Malı İşaretini veya CC0 sembolünü arayın.
Manevi hakların süresiz (daimi) ülkelerde, eser kamu malı olsa bile eserin yazarına atıfta bulunmak zorundasınızdır. Ve her ülkede yasal olarak gerekli olmasa da, eseri kamu malı olduktan sonra bile özgün eserin yaratıcısını tespit etmenin ve ona atıf vermenin birçok faydası vardır. Çalışmaları kamu malı olan bir yazara atıf verilmesi sizce neden faydalı olacaktır? Kamu malı çalışmalar yeniden kullanıldığında atıf verilmesi neden teşvik edilmeli?
Pek çok topluluk, yazarlara itibar kazandırmak ve kamu malı eserler ile ilgili işlemler için iyi uygulamalar olarak kabul edilen bazı kurallar benimsemiştir. Creative Commons, topluluklar tarafından kendi kurallar ını oluşturmak için kullanılabilecek kamu malı yönergeleri oluşturmuştur. CC Kamu Malı Yönergesini buradan inceleyebilirsiniz.
Çalışma bir KAM (Kütüphane, Arşiv, Müze) kurumu tarafından dijitalleştirildiyse, KAM kurumuna atıfta bulunarak ve mümkün olduğunda KAM kurumuna giden bir bağlantı sağlayarak sanat eserinin menşeini belirlemek de iyi bir uygulamadır. Bölüm 4'te TASL yaklaşımı hakkında konuştuğumuzda bunun daha fazlasını keşfedeceğiz. Bir GLAM kurumuysanız, çalışmanın nasıl atıf verilmesini istediğinizi kullanıcılarınıza açıklamak için Kamu Malı Kılavuzlarını kullanabilirsiniz. Kullanıcılarınız için örnekler oluşturmak ve rehberlik sağlamak da iyi bir fikirdir.
Bir çalışmayı sosyal medya üzerinden nasıl atıf verilebileceğini merak ediyor musunuz? Europeana, The Getty ve Indianapolis Sanat Müzesi çalışanları arasında sosyal medya hesaplarında sanat eserleriyle ilgili yaptıkları çalışmalara dair bir konuşmanın bu özetini buradan okuyabilirsiniz.
Bazı durumlarda, telif hakkı yasası kapsamında kamu malı olarak kabul edilen kültürel miras unsurları, dikkate alınması gereken diğer hususlara veya kısıtlamalara tabi olabilir. Bu, özellikle kültürel eserler, kutsal nesneler, ritüeller veya yerli halklar ya da yerel topluluklar tarafından ve onların gözetimi altında yaratılan diğer geleneksel kültürel ifadeler ve bilgiler için geçerlidir.
Açık olmak gerekirse, bu geleneksel kültürel öğeler telif hakkıyla korunmayabilir. Ancak bu, yeniden kullanım veya İnternet'te yayınlanmak için mutlaka ücretsiz oldukları anlamına gelmez. Kültürel haklar veya çıkarlar ve bunların erişimlerini ve kullanımlarını düzenleyebilecek geleneksel yasalar veya protokoller göz önüne alındığında, bu kültürel öğeler saygılı davranılması gerekir. Onları çevrimiçi olarak yayınlamamanız veya onların koruyucusu olan topluluk(lar)a önceden danışmadan yeniden kullanılmasına izin vermemeniz önerilir.
Koleksiyonlarda yer alan geleneksel kültürel öğeler, sahiplerinin istekleri doğrultusunda ve saygıyla kullanılmasını sağlamak konusunda kültür kurumlarının önemli bir rolü vardır. Mukurtu gibi belirli platformlar, Geleneksel Bilgi Etiketleri (Traditional Knowledge Labels) gibi etiketler yardımcı olabilir. Bu konuyu daha ayrıntılı incelemek istiyorsanız, Creative Commons'ın Geleneksel Kültürel Öğeler için KAM politikaları üzerine yürüttüğü araştırmanın sonuçlarını şu blog yazısında okuyabilirsiniz: “Yerli Kültürel Mirası Çevrimiçi Paylaşmak: KAM Politikalarına Genel Bir Bakış”.
Bir eserin telif hakkıyla korunmadığı başka durumlar olabilir, ancak yine de onu kullanma veya kullanıma sunma şeklinizde dikkatli olmak isteyebilirsiniz. Örneğin, mahremiyet sorunları, ceset veya insan kalıntıları tasvirleri, şiddet sahneleri veya diğer kültürel ya da ahlaki açıdan hassas konular, kamu malı eserler yeniden kullanılırken dikkate alınmalıdır. Bir eserin kullanımının başkaları için zararlı, yetersiz veya bağlama saygısız olup olmayacağı konusunda kendi politikanızı oluşturabilir ya da yerleşik normlara başvurabilirsiniz.
CC lisansları, telif hakkının olmadığı durumlarda geçerli değildir ve yeniden kullanımı tartışmalı hale getirir. Alternatif olarak telif hakkı kısıtlarının dışında, etik kullanımı konu alan ifadeler eklenebilir.
Sağlıklı bir kamusal alan, kültürel mirasımızı korumak, yeni nesil yaratıcılara ilham vermek ve bilgimizi artırmak için çok önemlidir. Telif hakkının kapsamı ve süresi yıllar içinde çok fazla arttığı için, kamu malı her zaman var olduğunu unutmak kolay olabiliyor. Kamu malı olan eserler, hepimize ait olan inanılmaz kaynaklardır.
[1] Başka bir örnek olarak, ABD Telif Hakkı Yasası'nın 105. Bölümüne göre ABD hükümetinin çalışmaları telif hakkı yasasıyla korunmaz. Belirli istisnalar kapsamına girmedikçe, ABD hükümet çalışmaları, kamu kaynakları olarak kabul edildiğinden kamu malıdır.
[2] Kamuya açık koleksiyonlar yayınlayan tüm kültürel miras kurumlarının (galeriler, kütüphaneler, arşivler ve müzeler veya GLAM'ler) listesini merak ediyorsanız, Douglas McCarthy ve Andrea Wallace tarafından düzenli olarak güncellenen bu çalışmaya bakın.