3.1 Lisansın tasarımı ve terminolojisi

Bu bölümde Creative Commons’ın araçlarıyla bağlantılı kullanılan kısaltmaları, terimleri ve sembolleri açıklıyoruz, buna ek olarak lisansların nasıl tasarladığı hakkında bazı önemli noktaları anlatıyoruz.

Öğrenim çıktıları

Bu bölümü tamamladığınızda:

• CC ikonları arasındaki anlam farklılıklarını ayırt edebilir,

• CC lisanslarında yer alan üç katmanı tanımlayabilirsiniz.

Neden önemli?

Çoğumuzun hukukçu olmadığını dikkate alarak CC lisanslarını kullanmak için yasal yönler hakkında neleri bilmemiz gerekiyor?

Creative Commons’ın yasal araçları, hukuki olarak doğruluktan ödün vermeden herkes için olabildiğince erişilebilir olacak şekilde tasarlandı. CC’nin kurucuları, bu yasal araçların kullanımını ve anlaşılmasını nispeten kolaylaştıran çeşitli tasarım kararları aldılar.

Sizin için neden önemli?

Flickr’da CC lisanslı bir fotoğraf görmüş, çok beğenmiş, fakat yasal koşulları bilmediğiniz için kullanmaya korkmuş olabilirsiniz. Kendi eseriniz için CC yasal araçlarından hangisini seçmeniz gerektiğini bilmediğiniz için hayal kırıklığına uğramış olabilirsiniz.

Temel bilgiler

Telif hakkı varsayılan olarak “tüm hakları saklıdır” yaklaşımı altında çalışır. Creative Commons lisansları, telif hakkı yasası ile uyumlu olarak çalışmaktadır, fakat “bazı hakları saklıdır” yaklaşımını kullanırlar. Birkaç CC lisans seçeneği olmasına rağmen lisansların tümü bazı standart koşullar altında eserlerin kamu tarafından kullanılmalarına izin vermektedir. Bu lisanslar söz konusu izni ilgili telif hakkı devam ettiği sürece ve kullanıcı ilgili lisans koşullarını ihlal etmediği sürece vermektedir. “CC lisansları, telif hakkının yerine geçmez, telif hakları ile uyumlu çalışır” derken kastettiğimiz budur.

Lisanslar, eserlerini kullanmaları için kamuya izin vermek isteyen yaratıcılar için ücretsiz ve isteğe bağlı çözümlerdir. Lisanslar yasal olarak uygulanabilir araçlar olmalarına rağmen hukukçu olmayan kişilerin kolayca kullanabileceği şekilde tasarlanmıştır.

Lisanslar üç katmanlı bir tasarım kullanılarak oluşturulmuştur.

1. Yasal kod temel katmandır.. Hukuk diliyle yazılmıştır ve mahkemelerde geçerli koşulları içermektedir. Zaman ayırarak CC BY yasal kuralları’nı okuyun ve nasıl yapılandırıldığını inceleyin. Atıf ile ilgili gerekliliklerin nerede listelendiğini bulabilir misiniz?

2. Lisans özeti, lisansların en iyi bilinen katmanıdır. Bunlar lisansın başlıca koşullarını herkesin anlayabileceği dilde açıklayan web sayfalarıdır. Bu özet bilgiler yasal açıdan geçerli değildir, sadece yasal kodları özetlemektedir. Zaman ayırarak CC BY ve CC BY-NC-ND koşullarını okuyun ve aralarındaki farkı saptayın. Her bir lisans özetinden yasal kodlara giden bağlantıları bulabilir misiniz?

3. Lisansın son katmanı, eserleri yaratmakta, kopyalamakta, keşfetmekte ve dağıtmakta yazılımların oynadığı rolü dikkate almaktadır. Bu katman, bir eserin bir Creative Commons lisansı uyarınca kullanılabilir olup olmadığını web sitelerinin ve web hizmetlerinin saptamasını kolaylaştırmak için lisansın “makinece okunabilir” bölümüdür. Verilen başlıca hakları ve yerine getirilmesi gereken yükümlülükleri, uygulamaların, arama motorlarının ve diğer teknolojilerin anlayabileceği biçimde yazılmıştır. Bunu başarmak için yazılımların lisansları anlamasını sağlayacak CC Rights Expression Language (CC REL) adı verilen bir standart geliştirdik. Bu üst veriler CC ile lisanslanmış eserlere eklendiğinde, bir arama motoru (örneğin Google detaylı arama) kullanarak CC ile lisanslanmış eserler arayan kişiler, bu eserleri daha kolay keşfedebilmektedirler.

CC lisanslarının temelleri

Tüm Creative Commons lisansları bazı önemli ortak özelliklere sahiptir. Her CC lisansı, lisans sahibine eserden dolayı atıf verilmesini sağlar. CC lisansları dünya genelinde ve ilgili telif hakkı devam ettiği sürece (çünkü dayanağı telif hakkıdır) ve kullanıcılar lisans kurallarını yerine getirdiği sürece geçerlidir. En azından her lisans, eser sahiplerinin (CC araçlarını kullandıklarında onlara "lisans verenler" diyoruz) telif haklarını korumalarına yardımcı olurken, eserlerini ticari olmayan amaçlar için değiştirmeksizin ve uyarlamaksızın kopya etme ve dağıtma iznini başkalarına vermelerine imkan sağlamaktadır. Bu ortak özellikler bir temel oluşturmaktadır, böylece lisans verenler eserlerinin nasıl kullanılmalarını istediklerine bağlı olarak bu temel yapıya başka izinler ekleyebilir.

Lisansı uygulayanlar için seçenekler

Tüm Creative Commons lisansları, kullanıcıların lisans koşullarını yerine getirmeleri şartıyla geniş bir kullanım alanı verecek şekilde yapılandırılmıştır. Tüm lisanslardaki temel koşul, kullanıcıların lisans sahibine atıf vermesi ve özgün eserin nerede bulunduğu gibi bazı diğer bilgileri sağlamasıdır.

CC lisansını uygulayacak kişi (eser sahibi), lisans seçerken bazı basit kararlar vermelidir; birincisi, eserinin ticari amaçla kullanılmasına izin verip vermeme kararıdır, ikincisi eserinden türev eserler (öteki adıyla ‘uyarlamalar’) yapılmasına izin verip vermeme kararıdır. Bu kararların nasıl verileceğini sonraki bir bölümde ele alacağız.

Eğer lisans sahibi uyarlama yapılmasına izin verirse, eseri kullanan kişilerin (“lisans alanlar” olarak anılmaktadır) uyarlama yoluyla yarattıkları yeni eserleri aynı lisans koşullarına tabi olarak kullanıma sunması koşulunu getirebilir. “ShareAlike” (AynıLisanslaPaylaş) ilkesi bu anlama gelmektedir ve CC lisanslı içeriklerin giderek artmasına yol açan mekanizmalardan biridir. “ShareAlike” (AynıLisanslaPaylaş) ilkesi (bu ilke CC Türkçe lisanslarda AynıLisanslaPaylaş olarak kullanılmaktadır), pek çok ücretsiz ve açık kaynaklı yazılım projesi için kullanılan GNU General Public License (GNU Genel Kamu Lisansı)’ndan esinlenerek geliştirildi.

Yukarıda konu edilen farklı lisans koşulları, görsel ikonlar ile sembolize edilmektedir.

Bu sembol Atıf (Attribution) anlamına gelmektedir ve İngilizce “BY” kısaltması ile de ifade edilebilmektedir. Tüm lisanslar bu koşula sahiptir.

Bu sembol GayriTicari (NonCommercial) anlamına gelmektedir ve İngilizce “NC” kısaltması ile de ifade edilebilmektedir. Eserin sadece ticari olmayan amaçlar için kullanılmasına izin vermektedir. Üç CC lisansında bu sınırlandırma bulunmaktadır.

Bu sembol AynıLisanslaPaylaş (ShareAlike) anlamına gelmektedir ve İngilizce “SA” kısaltması ile de ifade edilebilmektedir. Eserden uyarlamaların aynı lisans koşullarına tabi olarak kullanılmasına izin verir. CC lisanslarının ikisinde bu koşul bulunmaktadır.

Bu sembol Türetilemez (NoDerivatives) anlamına gelmektedir ve İngilizce “ND” kısaltması ile de ifade edilebilmektedir. Bunun anlamı eser üzerinde değişiklik (uyarlama) yapıldıktan sonra paylaşılamayacak olmasıdır. CC lisanslarının ikisinde bu koşul bulunmaktadır.

Bu ikonların birlikte kullanımı ile altı farklı CC lisans seçeneği oluşmaktadır. Bu ikonlar, her biri ayrı bir CC lisansını gösteren lisans ikonları içerisinde de bulunmaktadır. İkonların kullanım kombinasyonları hakkında detaylı bilgi Madde 3.3 Lisans türleri başlığı altında yer almaktadır.

Kamu malı araçları

CC lisans ailesine ek olarak CC aşağıdaki semboller ile temsil edilen iki kamu malı aracını da sunuyor. Kamu malı araçları lisans değildir.

CC0, yaratıcıların eserlerini dünya çapında ve mümkün olan en geniş kapsamda kamu malı haline gelmesine olanak tanır. Fakat bazı ülkelerde yasalar, yaratıcıların eserlerini kamu malı haline getirmesine izin vermemektedir. Bu gibi durumlar için CC0 söz konusu ülkeler için ek yasal mekanizmalara sahiptir. (Bu konuyla ilgili daha fazla bilgi için bakınız Madde 3.3 Lisans türleri)

Kamu Malı sembolü hiçbir telif hakkı kısıtlamasına tabi olmayan eserleri göstermek için kullanılır. Yasal araç olan CC0’ın tersine Kamu Malı sembolü yasal araç değildir ve hukuki bir etkisi yoktur. Sadece bir eserin kamu malı olduğunu bildirir ve genelde müzeler ve arşivler tarafından çok eski, telifsiz eserler için kullanılır.

Son notlar

CC yasal araçlarının işleyişine ilişkin terminolojiyi ve başlıca özellikleri öğrenmek bir süreçtir. Fakat artık fark ettiğiniz gibi bu süreç göründüğü kadar korkutucu değildir! Artık “CC terminolojisini” anlıyorsunuz ve CC lisans tasarımı ile ilgili bazı temel bilgileri öğrendiğinize göre CC lisansları konusunda uzman olma yolunda ilerliyorsunuz.